Onlangs vroeg Hilbrand Rozema, columnist Nederlands Dagblad, de Vereniging Dorpsbelangen Hellum om wat informatie over de familie Bollegraaf. Zijn 97-jarige oma heeft bij de meisjes van de familie Bollegraaf op school gezeten.
De Joodse familie Bollegraaf hadden een slagerij in het dorp en werden tijdens de Tweede Wereldoorlog vermoord door de Duitsers. Het oorlogsmonument op de kruising van de Kerkstraat met de Hoofdweg herinnert aan de familie Bollegraaf. Meer informatie valt ook te lezen in het boek Hellum, Een parel in de Woldstreek – 2: Old|Nij.
Hilbrand heeft ons zijn column toegestuurd zodat wij zijn column ook op onze website kunnen publiceren.
Namenmonument
Het nieuwe Holocaustmonument in Amsterdam trekt veel bezoekers. Ik zoek er naar de namen van de familie Bollegraaf uit Hellum, een dorp tussen Schildwolde en Siddeburen. Twee broers, Nathan en Simon, woonden met hun gezinnen aan de Hoofdweg 122 en 124. Nathan was paardenhandelaar en in 1940 vader van Ellie (bijna 20), Antje (16) en Bram (13). Simon, paardenslager, was de vader van Bram (19) en Trui (16). Mijn oma zat met de nichtjes Ellie en Trui op school. ‘Ik zie ze nog zo voor me. Knappe meisjes. Een van de twee was blond.’ Zij kon doorgaan voor een niet-Joodse en had een kans om te ontsnappen. ‘Maar ze wilde bij haar familie blijven.’ Ook ND-anonnee mevrouw Smit (96) uit Groningen zag, toen ik haar vorig jaar sprak, deze ‘mooie wichter’ in het dorp van haar jeugd nog voor zich. De gezinnen hadden veel contact met dorpsgenoten, de kinderen speelden met hun school- en buurtgenootjes. In mei 1940m kort na de Duitse inval, ziet een buurman Simon Bollegraaf huilend lopen. Hij slaat een arm om hem heen, ‘Wat is er toch, Simon?’ ‘Eerst wie, Lambertus’, is het antwoord, in het Gronings, zijn vertrouwde tongval. ‘Moar den ie.’ Eerst wij – en dan ook jullie.
Zomer 1942 moesten de vaders naar Westerbork. Nathan en Simon namen bedrukt afscheid. Ze zijn vermoord in Auschwitz. De vrouwen bleven achter en doken in in 1942 onder in Schildwolde. Na een jaar zijn ze gepakt, door verraad. Via Westerbork zijn ze naar Auschwitz gebracht. Simons inboedel staat op de website joodsmonument.nl. Biezenmat, tafel met kleed, stoel (5), fornuisoven met plaat, commode, linnenkast, buffet, kolenkit. Voetenwarmer (2), wandspeigel, wandklok. Kokosloper (4). Deze opsomming leest als een bitter gedicht, het had van de Gronings-Joodse dichter Saul van Messel kunnen zijn (schrijversnaam van Jaap Meijer). In éénkoloms klaagliederen herdacht Meijer de uitroeiing van het Gronings-Joodse leven in Winschoten, de Pekela’s en vele andere dorpen. Hij ramde zijn smalle gedichten als spades in de Groningse klei. De opsomming van Simons spullen in Hellum gaat verder. Schemerlamp. Koffiemolen. Krantenbak. Gang. Linoleum. Kapstok. Bijkeuken. Zolder.
Op veel stenen staan familienamen die bijna of helemaal zijn uitgemoord. Verständig, Wahrhaftig, Spreekmeester, Vrachtdoender. Schrijvenschuurder, Orgelist, Stofkooper. Onderwijzer, Muzikant, Mutsemaker, Dagloonder. Boekbinder, Kruier, Plukker. Hier staat onze hele Jiddische arbeidersklasse, tussen de deftige Sefardische namen als Nunez da Silva (velen verarmd). Dan vind ik ‘Geertruida’ en ‘Elsien’, Trui en Ellie. Ze werden 23 en 19. ‘Dit monument is zó belangrijk’, zegt Bilha Zussman, een Israëlische, die rondleidingen geeft en al pratend onophoudelijk over de muren strijkt. ‘Zeker voor straks, als er geen overlevenden meer zijn. De namen van mijn eigen ouders staan hier niet, zij zijn in Wit-Rusland vermoord.’
Ik leg witte keitjes bij de naamstenen van Ellie en Trui, hun graf in de lucht, en dat is vast ook namens mijn oma en mevrouw Smit. Het pand van de slagerij van de broeders Bollegraaf in Hellum is helaas nog maar nét, vorig jaar, gesloopt. De reden? Gasbevingsschade. Keukengerei. Brandstof. Oude spullen. Kinderwagen. Kachel. Kast. Vleessnijmachine (‘Berkels patent’). Weegschaal. Zinken tafel.
